Een autobiografie kan u en uw familie ernstige schade toebrengen

Een smeuïge autobiografie vol verrassende ontboezemingen gaat erin als zoete koek. Maar voor de onmiddellijke omgeving van de auteur is het niet altijd een pretje. Niet iedereen stelt het op prijs om te worden opgevoerd voor een hongerig lezerspubliek. Openhartige schrijvers stellen dan ook regelmatig familiebanden en liefdesrelaties op de proef. Een bloemlezing.

Uit het VERZIN-archief (winter 2014). 

Beroemd zijn heeft zo z’n nadelen. Denk maar aan de Britse acteur Jude Law ('The Talented Mr. Ripley', 'Cold Mountain', 'Sherlock Holmes' ) en zijn ex-vrouw Sadie Frost. Toen Frost in 2010 aan haar autobiografie 'Crazy Days' werkte, zag Law zich verplicht om naar de rechter te stappen. Hij eiste dat bepaalde passages over hun zesjarige huwelijk zouden worden geschrapt. Ook mochten er in het boek geen foto’s staan van de drie jonge kinderen van het koppel. Law trok aan het langste eind, Frost moest inbinden.

Ook Franse actrice Brigitte Bardot kreeg te maken met een vervelende publicatie: politicus Patrick Balkany beweerde in zijn autobiografie 'Une autre vérité, la mienne' dat hij met Bardot de lakens had gedeeld. Bardot ontkent en dreigt Balkany aan te klagen als hij nog één keer met het verhaal naar buiten komt in één van zijn talloze interviews. En in juni 2013 liet de Amerikaanse actrice Scarlett Johansson ('Lost in Translation', 'Girl with a Pearl Earring') haar advocaten los op de Franse auteur Grégoire Delacourt. Eén van de personages in zijn bestseller 'La première chose qu’on regard', Jeanine Foucamprez, zou wel erg op haar lijken en Delacourt wordt nu beschuldigd van het “schenden” van haar persoonlijke rechten. De auteur zelf reageert verbijsterd op wat hij een erg “Amerikaanse” reactie noemt. Voor hem gaat zijn fictieroman over “la dictature des apparences” en “la véritable beauté des femmes”. Hij ziet Jeanine als een hommage aan Johansson. Waarom net zij? De actrice is een hedendaags icoon, zeer bekend en wordt in haar films en in dure reclamecampagnes opgevoerd als de prototypische “mooie vrouw”. Ze is met andere woorden een symbool, een soort merk in deze context – en geen individu. Johansson is trouwens niet het enige bekende gezicht dat opduikt in de roman. Er lopen ook personages rond die lijken op acteurs Ryan Gosling en Gene Hackman.

 

Eén familie

Maar niet alleen beroemdheden houden soms hun hart vast. Ook mensen die niet gekend zijn bij het grote publiek kunnen zich het slachtoffer voelen van een te loslippige connectie. Zo zorgde de Noorse schrijver Karl Ove Knausgård voor heel wat ophef. Zijn zesdelige magnum opus 'Mijn Strijd' is al deels in het Nederlands vertaald als 'Vader, Liefde, Zoon en Nacht'. De boeken zijn opgebouwd uit hyperrealistische scènes en uitermate gedetailleerde verslagen van Knausgårds leven. Hij vertelt honderduit over zijn grootmoeder (“seniel”, “incontinent” en “aan de drank”), zijn afwezige vader, zijn ex-vrouw en het banale huiselijke leven met zijn huidige vrouw, Linda. Toen de boeken als zoete broodjes over de toonbank begonnen te gaan, betaalde Knausgårds omgeving daar een prijs voor. Zijn echtgenote, die worstelt met manische depressie, moest worden opgenomen. Zijn moeder smeekte hem om op te houden, in het belang van zijn jonge kinderen. Zijn broer verbrak alle communicatie en zijn oom langs vaderskant haalde er advocaten bij. Uiteindelijk deed Knausgård een geste door de namen van zijn personages te veranderen, maar veel haalde dat natuurlijk niet meer uit: iedereen wist over wie hij het had. Bovendien woont er maar één familie Knausgård in Noorwegen…

Wat waren de gevolgen? Op de eerste plaats: onbetaalbare publiciteit. Noorse kranten, tijdschriften en tv-zenders jaagden op alle “personages” uit de boeken en interviewden hen uitgebreid over de ervaring. Op Noorse kantoren en in Noorse cafés en supermarkten werd wekenlang gekeuveld over de kwestie: was Knausgård in de fout gegaan of hoort dit bij de vrijheid van een schrijver? Zelf bleef de auteur er rustig bij. In De Standaard getuigde hij: “Ik beschouwde het als een experiment in realistisch proza, en dacht dat niemand geïnteresseerd zou zijn, zelfs mijn uitgever niet, omdat het zo privé is.” Knausgård blijft zijn boeken trouwens consequent “romans” noemen, al spreken de feiten die hij aanhaalt voor zich. Op een lezing in Leuven gaf hij zijn visie op het waarheidsgehalte van zijn boeken: “Mijn verhaal is getrouw aan mijn geheugen. Dé vraag is of het geheugen overeenstemt met de realiteit. Daar kan ik onmogelijk op antwoorden. Natuurlijk zitten niet alle details juist maar het is wel een waarheidsgetrouwe weergave van mijn ervaringen.”

 

Schuld en boete

Tot nu toe ontsnapte Knausgård aan financiële repercussies, maar niet elke auteur gaat vrijuit. Na de publicatie van haar roman 'Les Petits' in 2011 kreeg de Franse schrijfster Christine Angot het aan de stok met Elise Bidoit, de huidige vriendin van Angots ex-geliefde. Bidoit zei dat het openhartige boek haar leven compleet had verwoest en haar zelfs tot suïcidale gedachten dreef. De vrouw won de rechtszaak en kreeg 40.000 euro schadevergoeding van Angot.

In eigen land is Herman Brusselmans één van de bekende voorbeelden. Hij werd in 2000 door de Antwerpse burgerlijke rechtbank veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding van net geen 2.500 euro, toen nog 100.000 Belgische Frank. Aanklager was modeontwerpster Ann Demeulemeester die protesteerde tegen hoe Brusselsmans haar in zijn roman 'Uitgeverij Guggenheimer' afschilderde. Door de rechtszaak ving het boek opvallend veel aandacht in de pers – wellicht veel meer dan het zonder de heisa had gekregen.   

Toch loopt niet elke rechtszaak af in het voordeel van de aanklager. In Nederland vocht Joop Schafthuizen jarenlang de publicatie aan van een biografie over zijn in 2006 overleden geliefde Gerard Reve. De onenigheid met de uitgeverij die de biografie zou publiceren, Uitgeverij Van Oorschot, begon al in 2000 en draaide in hoofdzaak om het privé-archief van Reve. Daar waren toen al verschillende documenten uit verkocht en geveild, wat de uitgeverij onrustig maakte. Er waren al afspraken gemaakt rond de inzage van het archief, en dat wilde de uitgeverij natuurlijk zo intact mogelijk houden. Schafthuizen voelde zich onder druk gezet en begon tegengas te geven. In 2004 getuigde biograaf Nop Maas in De Morgen: "(Schafthuizen) wil alles in de hand houden. Voor mij volkomen onverwacht is hij drie jaar geleden zó'n ruzie gaan maken dat samenwerken niet meer mogelijk was." Ondanks de moeilijkheden verscheen 'Deel I: De vroege jaren 1923-1962' in 2009. Het vertrouwen bleef zoek en Schafthuizen, die de kwaliteit en toon van Maas’ werk openlijk bekritiseerde, protesteerde hevig tegen de publicatie van delen 2 en 3. Uiteindelijk kon Schafthuizen voor elkaar krijgen dat bepaalde passages werden geschrapt, waarop de uitgeverij in beroep ging. Uitgeverij Van Oorschot kreeg alsnog gelijk en Schafthuizen moest zelfs opdraaien voor de proceskosten.

 

Niet tevreden?

De oprichter van WikiLeaks, Julian Assange, zit in een wel heel bijzondere situatie. In 2011 probeerde hij zijn eigen autobiografie te blokkeren. Assange bracht meer dan vijftig uur door met zijn ghostwriter, maar schrok er van hoe grondig die te werk ging. Het werd de Australiër allemaal wat te persoonlijk en geleidelijk aan verzuurde de relatie met zijn Schotse uitgeverij. Hij beschuldigde Canongate van afzetterij en opportunisme en probeerde zich terug te trekken uit het project. Detail: het publicatievoorschot – zo’n half miljoen Britse pond – had Assange al uitgegeven. 'Julian Assange: The Unauthorised Autobiography' belandde wel degelijk in de rekken, tot verontwaardiging van de man op de cover. Een magere troost: commercieel werd het boek een flop. Ook over de verfilming van zijn verhaal, het recent uitgebrachte 'The Fifth Estate', is Assange trouwens niet te spreken. Geen gemakkelijke klant.

 

Monster

Is inspiratie halen uit je onmiddellijke omgeving nu een morele misdaad of pure literaire noodzaak? Veel auteurs vinden dat een gemakkelijke vraag. De Chileense Isabel Allende liet in De Standaard optekenen: “Als je moet kiezen tussen een verhaal vertellen of je familieleden ontzien, kiest iedere auteur voor het eerste”. En Charles Bukowski schreef in 'Factotum': “Als je het er dan toch op waagt, go all the way. Anders hoef je er niet aan te beginnen. Het kan betekenen dat je vriendinnen verliest, echtgenotes, familieleden en misschien zelfs je verstand.” Persoonlijke relaties als collateral damage. Verkoopcijfers versus vriendschappen. Sommige auteurs maken handig gebruik van de gratis publiciteit, anderen worstelen met de schandalen maar verschuilen zich achter een onweerstaanbare drang om hun verhaal te vertellen. Toch twee keer nadenken voor je een auteur toevoegt aan je vriendenlijst?

 

-----------------------------------------------------------------------------

Verschenen in VERZIN winter 2014
Door Sofie Rycken
Foto: Onbekende familiefoto © Unsplash / Annie Spratt 

-----------------------------------------------------------------------------

Kan je niet genoeg krijgen van VERZIN?

Abonneer je en krijg hét magazine dat je aan het schrijven zet vier keer per jaar in de bus voor 20 euro.